Polecajka na dziś i nie tylko - Istvan Vizvary, "Lagrange. Listy z Ziemi"

Druga po Zejściu⁴⁹ Pawła Matuszka znakomita książka SF Wydawnictwa IX, jaką przeczytałem w tym roku, i jednocześnie największa tegoroczna niespodzianka. Bo, owszem, spodziewałem się, rzecz jasna, książki co najmniej dobrej, ale nie arcydzieła „twardej” SF, które swobodnie można wcisnąć pomiędzy „Robota” a „Solaris”.

Czytelnikom spragnionym prawdziwej recenzji gorąco polecam tekst Rafała Śliwiaka z najnowszego numeru Sfinksa (jesień 2023, vol. 74). Ja sam jako człowiek leniwy i mający raczej sceptyczne podejście co do własnej krytycznej błyskotliwości (a ponadto muszący przygotować rybę na wigilię) ograniczę się w tym miejscu jedynie do kilku drobnych uwag.

 W skrócie: uważam, że to najbardziej inspirująca polska powieść SF od czasu „Kamiennej ćmy” Pawła Matuszka z 2011. W przeciwieństwie jednak do zwariowanej, metaforycznej i oniryczno-filozoficznej „Kamiennej Ćmy”, którą nie do końca można chyba nawet zaklasyfikować jako „twarde” SF, Vizvary bardzo wyraźnie nawiązuje do tradycji gatunku w jego klasycznej formie – a więc spotkania z nieznanym, powiedzmy „średniego zasięgu” i na raczej osobistą skalę. Szukając analogii cofam się więc dalej do lat dwutysięcznych i „szczytu” twórczości Jacka Dukaja, powszechnie uznawanego za godnego następcę Stanisława Lema. „Lagrange” różni się od dzieł Dukaja w interesujący sposób. Rozbuchanej dukajowskiej wyobraźni, strzelającej na prawo i lewo genialnymi pomysłami, barokowej estetyczno-intelektualnej formie, Vizvary przeciwstawia pewną oszczędność, dyscyplinę, koncentrację na wybranym temacie, kilku postaciach i wątkach. A jednak, paradoksalnie to właśnie sprawiło, że wizja Vizvary’ego była dla mnie o wiele bardziej przekonująca, (pardon le mot) „realistyczna” i, koniec końców, przygnębiająca niż olśniewające fantasmagorie Dukaja. Po prostu trudno było mi odgonić myśl, że dotyczy ona mojego własnego świata, a także, niestety, mnie samego.    

 Jest też w tej powieści pewna (dosłowna i metaforyczna) klaustrofobiczność, mile kojarzącą się z klimatami „Solaris”. A zatem jesteśmy na miejscu. „Lagrange. Listy z ziemi” to, w moim przekonaniu, najbardziej dosłowna w polskiej fantastyce kontynuacja formuły Stanisława Lema ze złotego beletrystycznego okresu (nie ujmując wielkości Dukajowi, rzecz jasna). Chociaż dyskretnie pobrzmiewają tutaj i echa Wiśniewskiego-Snerga (kontakt z istotami z zupełnie innego poznawczego wymiaru), i Philipa K. Dicka (kolejne wersje rzeczywistości), i jeszcze innych autorów. To tekst bardzo solidnie choć nie nachalnie osadzony w tradycji.

Wracając jednak do Lema, „Lagrange” podobnie jak „Solaris”, „Fiasko”, czy „Głos Pana” to potraktowana na serio opowieść o kontakcie z nieznanym, tyle że napisana w erze Chata GPT, sztucznych inteligencji, post-humanizmu czyi najnowszych osiągnięć neurobiologii i kognitywistyki. O kontakcie, jak łatwo się domyśleć, z góry skazanym na niepowodzenie. Nie dlatego nawet, że wszechświat nie jest taki, jak nam się zdawało, że nieznane nie jest takie, jak nam się zdawało, że kontakt nie może być taki, jak nam się zdawało, czy nawet, że rzeczywistość nie jest taka, jak nam się zdawało. Nie, największy problem leży w tym, że przede wszystkim to my sami nie jesteśmy tacy, jak nam się zdawało. Konfrontacja z nieznanym (ale i z naszą własną technologią, która powoli zaczyna nas przerastać) pokazuje nam właściwe miejsce w szeregu. Pomimo wszystkich tych śmiesznych snów, rojeń o potędze, pozostaliśmy jedynie tym, czym byliśmy od samego początku – czyli prymitywnymi mieszkańcami afrykańskiej sawanny, widzącymi świat jedynie poprzez niedoskonałe metafory, wywodzące się z tamtych pierwotnych czasów – ruch, barwę, rytm, zapach. Próbującymi zamknąć rzeczywistość w klatce znanych nam związków przyczynowo skutkowych, lecz, niedostrzegającymi o wiele istotniejszych wzorów, czających się już poza granicami naszej percepcji i naszego rozumienia. Kto powiedział, że świadomość sprawiła, że staliśmy się mądrzejsi od choćby zamieszkujących nasze wnętrzności bakterii? Być może wcale nie powinniśmy przyjmować tego faktu za pewnik.

Jest taki dość przerażający poznawczo moment (trzeba dodać nie jedyny), w ostatniej chronologicznie wersji zdarzeń (jak przeczytacie, będziecie wiedzieli, o czym  mowa), kiedy to stworzony przez protagonistę egzoprogram o mało  wyrafinowanej nazwie „Narrator” na podstawie niekompletnych danych wejściowych tworzy zadziwiająco trafny model rzeczywistości, przewidując niezwykłe wydarzenia, których ludzie nie są w stanie zrozumieć, zinterpretować czy ułożyć w logiczny ciąg przyczynowo skutkowy nawet post-factum. Zaiste, smutne requiem dla ludzkich zdolności poznawczych.

 Może i rozpisałbym się dłużej, ale żona już goni do sprzątania przed wigilią, więc będę powoli kończył;) Mam w każdym bądź razie nadzieję, że powieść zasłużenie otrzyma w przyszłym roku Zajdla, albo w każdym bądź razie, bardziej przewidywalnie, Żuławia. Nieco irytuje mnie, że na razie, pomijając tekst Rafała Śliwiaka, na necie doczekała się jedynie dwóch recenzji. Mam nadzieję, że tak inspirująca SF nawet w tych kiepskich czasach zostanie jednak zauważona.

A oto link do strony Wydawnictwa IX, gdzie możecie nabyć książkę: https://wydawnictwoix.pl/produkt/istvan_vizvary_lagrange/